Speelkunst: het spel van de verleiding

Joan Almon ( president van de Alliance for Childhood, 2011, ) luidt nogal overdonderend de noodklok. De afwezigheid of ernstige beperking van het vrije spel zal een negatief effect hebben op de samenleving. Daardoor hebben kinderen hun creatief oplossend vermogen onvoldoende kunnen ontwikkelen.

Wat is ‘vrij spel’?

Vrij spel gaat helemaal van het kind zelf uit, is spontaan en zonder actieve inbreng van de opvoeder/begeleider en zonder nadrukkelijke spelaanleiding.  "Ouders weten wel dat spontaan spelen belangrijk is, maar ze handelen er niet naar", zegt psychologe Louise Berkhout.
 

Onbespied

In 2012 promoveerde ze aan de universiteit van Groningen op onderzoek naar vrij spel. Ouders kunnen het niet laten om zich met het spel van hun kind te bemoeien, zegt ze. Ze zien spel als iets waar kinderen van moeten leren: 'Hoeveel blokken heb je gestapeld?' Of ze denken dat ze hun kind moeten vermaken. "Ouders denken te snel dat kinderen zich vervelen. Wacht tot ze zelf met iets komen. Ze zullen je verrassen."

Voor haar onderzoek observeerde Berkhout spelende kinderen in bijna vijftig kleuterklassen. Kinderen hebben tijd nodig om tot spelen te komen, ontdekte ze. Ze moeten spulletjes zoeken, bedenken waar hun spel over moet gaan en wie welke rol krijgt. Berkhout: "Bij de een duurt het langer dan bij de ander, maar geen kind blijft met de armen over elkaar zitten." Na een tijdje komen ze in een soort flow en gaan ze helemaal op in hun spel. Hoe meer ze zich onbespied wanen, hoe intensiever ze spelen. "Dat kunnen ze uren volhouden. Maar zodra een volwassene zich ermee bemoeit is het afgelopen." ( Ditty Eimers, Trouw, 27-04-2014 ).

Ook voor de motorische ontwikkeling van jonge kinderen is het vrije-spel enorm belangrijk. Terwijl vroeger iedereen op gym zat, kiezen kinderen (en in veel gevallen hun ouders) al heel jong voor een gespecialiseerde sport. Het gevolg is dat ze zich (te)  eenzijdig ontwikkelen. Gymsport is de basis voor alle sporten, spelenderwijs jonge kinderen stimuleren tot het aanleren van alle grondvormen van bewegen. Het plan van dit kabinet om gediplomeerde gymleraren aan te stellen voor het basisonderwijs is dan ook een goede ontwikkeling.

Speelervaringen

De laatste decennia is er binnen het onderwijs (en zelfs al in de kinderopvang en voor- en vroegschoolse educatie) de nadruk komen te liggen op schoolse leerprestaties. Terwijl de sleutel tot later schoolsucces bij jonge kinderen niet is gelegen in een cognitieve benadering, maar in een spelbenadering. Kinderen ontwikkelen begrippen en vaardigheden in een context van betekenisvolle speelervaringen ( Goorhuis, S., wij-leren.nl, Stenden Hogeschool ).

In vrij spel oefenen kinderen de verbeelding, het zich een voorstelling maken van ‘iets’. Hoe meer de verbeelding geoefend wordt, hoe beter het is. Het fantasiespel is voor kleuters enorm verrijkend. Het is hèt middel om zich in te leven in een wereld die buiten de eigen ervaring ligt. Door te spelen beleeft het kind gebeurtenissen, die zich in zijn eigen leven niet voordoen. Op die manier krijgt het een voorstelling van de gevoelens en ervaring van anderen.

Vrij spel is voor een belangrijk deel juist fantasiespel; bij het construeren, het spelen met zand, vele vormen van bewegen enz. zit veelal een fantasiecomponent. Juist in dat spel komt het kind inderdaad in een flow, waarbij het besef van tijd en ruimte wordt verloren; er wordt intensief gespeeld en tijdens dat spel verwerken kinderen ook ervaringen en emoties die ze eerder zijn tegen gekomen. In Vlaanderen heeft men het dan over “klaar spelen”, zich door het spelen vrij maken van negatieve ervaringen en emotioneel ermee klaar komen. En juist daarvoor is fantasiespel het meest geëigende instrument ……... 

Trigger

Soms echter moet die fantasie getriggerd worden; komt het kind niet zelf tot de fantasiebeelden. En dan is het juist belangrijk dat dat gebeurd met beelden die ze (her)kennen, die nieuw, maar te begrijpen zijn, die aantrekkelijk zijn en niet afstotend, die spannend zijn en richting geven aan het te beleven avontuur. En dan vinden wij dat dat ook mooie, harmonieuze, kunstzinnige beelden zouden moeten zijn, de fantasie niet beperkend, maar juist prikkelend.

Nu kinderen al zo vroeg geconfronteerd worden met de virtualisering van de werkelijkheid (film, tv, computeranimaties, reclame) is het dus van toenemend belang ze te stimuleren tot ‘eigen’ spelervaringen.

In de ons omringende landen, als Scandinavië en Duitsland, legt men de laatste jaren de nadruk op het fantasie- en rollenspel. Een innoverend initiatief hierin komt van het Duitse bedrijf SpielArt.

Speelkunst

Bespeelbare kunst, het lijkt een tegenstelling. Immers ‘kunst’ beleef je op afstand want je mag het zelfs niet aanraken. Geen wonder dat kinderen in een museum snel ‘uitgekeken’ zijn. Met kunst in de openbare ruimte en dan vooral bespeelbare kunst ligt dat anders. Door er mee of op te spelen word je als het ware deel van het object. Je fantasie wordt geprikkeld en ontdekt eigen mogelijkheden om het kunstwerk te verrijken. Het nodigt uit tot een fysieke exploratie; je kan er omheen lopen, van onder of boven bekijken, van een afstand of heel dichtbij. Dit ruimtelijke aspect nodigt op een spannende manier uit tot ontdekken. Op een geheel eigen fysieke manier oefen je culturele vaardigheden als: waarnemen, verbeelden, conceptualiseren, analyseren enz. Aspecten die waarnemen, denken en doen met elkaar verbindt en tot verdieping leidt.

Dit en meer is allemaal te vinden bij Spielart bij Erfurt (voormalig Oost-Duitsland). Ze hebben het vermogen de belevingswereld van kinderen vorm te geven, als het ware het kind in het spel te ‘trekken’ door wondermooie speelconcepten. Soms refererend aan herkenbare sprookjes, dan weer aan een Peter Pan-achtige avonturenwereld, maar ook aan een dierenwereld met daarin rollen, maar tegelijkertijd het spannende, het ‘mild-angstige’……..

Evenzeer vindt men inspiratie in het leven van alle dag; de wereld van transport en de activiteiten in de samenlevingen, onze  geschiedenis en de toekomst. Alle lagen van de fantasie van het kind komen aan bod. Maar ook alle vormen van spelen komen aan bod; klimmen, klauteren, glijden op vele manieren, spelen met zand en water, rollen-en regelspel, rust, ontmoeting en zomaar niets doen en kijken ….….

Licht, donker, natuurlijk, kleuren; het is allemaal te vinden bij SpielArt. Niet verwonderlijk trouwens, de oprichters van het bedrijf zijn kunstenaars, afgestudeerd aan de kunstacademie in Oost-Berlijn (één van de oprichters is van oorsprong ontwerpster van hoeden!). Het bedrijf is inmiddels meer dan een atelier van kunstenaars. De gebruikte materialen zijn van hoge kwaliteit, de fabricagemethoden geëvolueerd tot een kwalitatief hoogwaardig en duurzaam proces. Maar gebleven zijn enthousiasme, het speelse en de fantasie…!!

Dit fantasiespel vormt later de basis voor het kunnen verstaan van cultuur: schilder- en beeldhouwkunst, muziek, dans, proza en poëzie. Ofwel, om Joan Almon nogmaals aan te halen: “ De mogelijkheid om te spelen is een van de belangrijkste criteria van de geestelijke volksgezondheid “.

Meer informatie:  www.speelkunst.nl

Auteurs: Jan Ooms & At van Steijn